Swansea Museum

You are here: Home / Archives for blog

blog

by

Wythnos y Ffoaduriaid

Gan Phil Treseder
Swyddog Dysgu a Chyfranogi Amgueddfa Abertawe

Ar 30 Mawrth 2021, daeth Ei Ardderchogrwydd, Libor Secka, y Llysgennad Tsiecaidd, i’r DU i wylio gêm bêl-droed ragbrofol Cymru yn erbyn y Weriniaeth Tsiec ar gyfer Cwpan y Byd 2022.

Tra oedd yng Nghymru manteisiodd ar y cyfle i ymweld â sawl mynwent i dalu teyrnged i gydwladwyr a ffoaduriaid i Brydain a dalodd y pris eithaf wrth wasanaethu yn yr Awyrlu Brenhinol yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Roedd yr ymweliad yn cynnwys mynwent eglwys St Hiliary yng Nghilâ. Mae nifer o bersonél yr Awyrlu Brenhinol wedi’u claddu yno o wahanol wledydd gan gynnwys UDA, De Affrica, Canada a dau o’r Weriniaeth Tsiec.

Roedd Rudolf Rohacek a Josef Janeba ill dau’n rhan o Sgwadron 312 a leolwyd yng Nghomin Fairwood yn ystod 1942.

Ganwyd Rohacek ym 1914 yn Marianske Hory. Ar ôl cwymp Tsiecoslofacia, ymunodd â Llu Awyr Gwlad Pwyl, yna’r Llu Awyr Ffrainc ac yn olaf yr Awyrlu Brenhinol.  Fe’i lladdwyd ar 27 Ebrill 1942 pan syrthiodd ei awyren Spitfire i’r ddaear yn agos iawn i Orsaf Rheilffordd Axbridge yng Ngwlad yr Haf. Achos mwyaf tebygol y ddamwain oedd methiant y cyfarpar ocsigen.

Ganwyd Janeba ym 1915 yn Kralove. Fe’i lladdwyd ar 2 Mai 1942 pan darodd awyren Spitfire arall yn erbyn cynffon ei Spitfire ef a’i dorri wrth iddo esgyn. Llwyddodd i neidio allan ond nid oedd wedi esgyn yn ddigon uchel i’r parasiwt weithio. Syrthiodd y Spitfire i fuarth fferm Cil-frwch, yn agos i South Gower Road.  Cadwodd Janeba ddyddiadur, ac ysgrifennwyd y cofnod olaf gan ei gyfaill a’i gyd-beilot, Vojtech Smolik.

“Bu farw mewn damwain awyren ar 2 Mai 1942. Defnyddiodd ei barasiwt, ond digwyddodd y ddamwain ar uchder isel iawn felly ni allai’r parasiwt ei achub.  Ef oedd fy ffrind gorau. Fe’i hanrhydeddaf wrth gofio amdano.”

Llun o feddau Josef Janeba a Rudolf Rohacek

Talodd y Llysgennad Tsiecaidd deyrnged hefyd i rai o’r meirwon o Sgwadron Tsiecaidd arall sef 311, sgwadron bomio a leolwyd yn Sir Benfro am gyfnod ac a secondiwyd i’r Rheolaeth Arfordirol. Daeth un o aelodau’r sgwadron, Vaclav Bozdech, yn ffoadur ddwywaith. Yn dilyn cwymp Tsiecoslofacia ymunodd â Llu Awyr Ffrainc. Wrth wasanaethu yno, mabwysiadodd gi bach y rhoddodd yr enw Antis arno, a phan gwympodd Ffrainc, dihangodd gyda’r ci ac ymunodd â Sgwadron 311, lle daeth y ci yn fasgot y sgwadron. Aeth Antis ar yr ymgyrchoedd ymladd, a oedd yn anarferol i fasgot. Wrth ddychwelyd adref, bu’n rhai i Bozdech ddianc eto, y tro hwn rhag y comiwnyddion a daeth yn ffoadur am yr eildro. Fe’i hachubwyd gan Antis, a rybuddiodd ef gyntaf am batrôl o warchodlu ffiniau ac yn ddiweddarach drwy ddal un ohonynt ar lawr, gan ganiatáu iddynt ddianc a mynd yn ôl i  Brydain. Ym 1949 derbyniodd Antis Fedal Dickin (medal i anifeiliaid sy’n gyfwerth â Chroes Fictoria). Ym mis Rhagfyr 2024, gwerthwyd y fedal mewn ocsiwn am £50,000, ynghyd â chomisiwn.

by

Diwrnod Rhyngwladol y Menywod

Gan Phil Treseder
Swyddog Dysgu a Chyfranogi Amgueddfa Abertawe

Ym mis Rhagfyr 2024, cyrhaeddodd tîm rhyngwladol menywod Cymru rowndiau terfynol prif bencampwriaeth am y tro cyntaf. Nid yw pêl-droed i fenywod wedi cael rhwydd hynt. Ar ôl iddi gael hwb yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd ei phoblogrwydd cynyddol yn destun pryder i Gymdeithas Bêl-droed Lloegr, a’i gwaharddodd i bob pwrpas ym 1921 drwy fygwth diarddel clybiau a roddodd ganiatâd i dimau menywod ddefnyddio meysydd a chyfleusterau.

Mae pêl-droed menywod yn dyddio yn ôl yn gynharach na’r Rhyfel Byd Cyntaf ac ar adegau bu cryn wrthwynebiad iddi. Daeth tîm teithiol o’r enw British Ladies’ Football Club i Abertawe ym mis Gorffennaf 1896. Cynhaliwyd gêm yn erbyn tîm dynion (yn ôl pob golwg, y gêm gyntaf o’r fath yn Abertawe erioed), a gorffennodd y sgôr yn gyfartal, 4-4. Fodd bynnag, nid oedd y dorf yn fawr ac ni dderbyniwyd digon o arian i dalu am docynnau teithio aelodau’r tîm i Gaerdydd, eu cyrchfan nesaf.

Llwyddodd y tîm i gyrraedd Caerdydd yn y diwedd, ond cyhoeddwyd y sylwadau canlynol yn y South Wales Daily Post ar 7 Awst.

“So, the British Ladies’ Football Club managed after all to get out of the awkward predicament in which they found themselves on Tuesday and bade Swansea farewell for ever on Thursday. No one could but help sympathise with the poor girls in their sad plight, but at the same time I hope their severe lesson will drive home the conviction that football is not a game for women no more than darning stockings is an occupation for mortals of the masculine gender. The ordinary species of the new woman is almost intolerable, but when females turn out in bloomers on the football field the whole business becomes positively disgusting, and if a slice of bad luck, such as that experienced by the British lady footballers at Swansea, will have the effect of crushing out the practice I shall rejoice exceedingly over it. By-and-by there will be no holding these masculine females”.

Un o’r timau hysbys cynharaf yn Abertawe oedd Baldwins United, a ffurfiwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.  Roedd aelodau’r tîm yn fenywod a oedd yn gweithio yn y ffatri ffrwydron genedlaethol.

Y fenyw a drefnodd y tîm oedd Nancie Griffith Jones, a oedd yn gweithio fel swyddog lles yn y ffatri. Roedd yn hoff iawn o chwaraeon, gan gynnwys pêl-droed, hoci a pholo dŵr. Yn nes ymlaen yn ei bywyd, dyfarnwyd OBE iddi am ei gwasanaethau i’r sector addysg. Byddai hefyd yn treulio’r Ail Ryfel Byd fel un o garcharorion Japan gan ei bod yn cynnal ysgol yn Singapore ar ddechrau’r rhyfel yn y Môr Tawel.

Mae SM MI 6877.2 yn ffotograff o’r tîm a dynnwyd ar faes San Helen cyn neu ar ôl gêm, yn ôl pob tebyg yn erbyn Casnewydd ym mis Ebrill 1918 i godi arian am y gronfa carcharorion rhyfel. Mae Nancie yn eistedd yn y pedwerydd safle o’r chwith yn y rheng flaen.

Llun o dîm y ffatri ffrwydron genedlaethol (Baldwins) a dynnwyd o flaen yr hen bafiliwn ar faes San Helen.

Rhoddir cyfenwau aelodau’r tîm ynghyd â llythyren gyntaf. Fodd bynnag, mae rhai o adroddiadau’r papurau newydd yn rhoi enw cyntaf. Felly, mae’n bosib dyfalu enw llawn a chyfeiriad ambell aelod o’r tîm.

Os yw rhywun yn adnabod rhywun fel hynafiad neu’n gwybod am unrhyw un arall yn y tîm ac yn gallu rhoi rhagor o wybodaeth, a wnewch chi gysylltu ag Amgueddfa Abertawe drwy e-bostio phil.treseder@abertawe.gov.uk

Yr enwau posib a roddir ochr yn ochr â Nancie Griffith Jones yw:

N Dalhgrin
L Quick (capten)
D Wise
D Thomas
E Griffiths
A Davies
G Gower
A Guy
K Roper
M Forrester
Mewn gêm ddiweddarach, crybwyllir E Mountfield.

Mae rhai posibiliadau’n cynnwys:

Enwir y capten yn Lizzie mewn adroddiad papur newydd. O bosib, dyma Lilian Elizabeth Quick, a anwyd ym 1895 yn Wolverhampton ac a oedd yn byw yn Margaret Terrace, St Thomas ym 1911. Os felly, priododd Evan Gordon Davies ym 1924.

Enwir K Roper yn Katie yn y papur newydd. Ganwyd Catherine Roper oddeutu 1900 ac roedd yn byw yn 3 Wandsworth Street gyda’i brawd a’i ewythr.

by

Crys-t Oxfam

Rhodd Newydd

Ym mis Hydref ym 1969, daeth grŵp o bobl ifanc at ei gilydd am ganol nos ym Mharc Singleton. Roeddent yn cymryd rhan mewn taith gerdded elusennol i Borthcawl a fyddai’n cymryd hyd at 8 awr iddynt ei chwblhau. Roedd rhoddwr y crys-t hwn, ynghyd â gweddill y grŵp, yn cerdded i godi arian ar gyfer Oxfam, sef elusen sy’n ymladd yn erbyn tlodi ar draws y byd. Ar flaen y crys mae’r logo ‘Oxfam Walk 69’ ac ar y cefn mae’r slogan y gellir ei gamddeall yn hawdd, ‘Help Stamp out Oxfam’.

Roedd taith gerdded elusennol Abertawe’n rhan o fudiad cerdded ieuenctid cenedlaethol a ddigwyddodd ar draws Prydain. Un o’r teithiau cerdded mwyaf adnabyddus oedd taith gerdded yr haf i Stadiwm Wembley. Dechreuodd 50,000 o bobl ifanc o 12 man gwahanol i wneud taith gerdded elusennol i’r stadiwm, gan gerdded hyd at 30 milltir. Roedd yn ddiwrnod braf ac roedd nifer o’r bobl ifanc yn anghyfarwydd â cherdded pellteroedd hir, felly roedd criw Ambiwlans Sant Ioan yn brysur yn trin blinder gwres a thraed anafedig. Croesawyd y rheini a gyrhaeddodd y stadiwm gyda chyngerdd a oedd yn cynnwys y bandiau Love Affair a Dire Straits.

Mae’r crys-t hwn yn cynrychioli cenhedlaeth newydd a oedd wedi sylweddoli bod gwella’r byd yn dechrau gydag un cam.

A miloedd o gamau eraill ar ôl hynny.

by

Pennau Byfflo a Bual

Pennau byfflo a bual cyn y gwaith cadwraeth

Yn ein Horiel Astudiaethau Natur, roedd dau ben o deulu’r Bufilod wedi’u gosod ar y wal yr oedd angen gofal a gwaith cadwraeth arnynt. Roedd amser wedi effeithio ar y pennau tacsidermi felly daeth Laura o LR Conservation i Amgueddfa Abertawe i ddarparu’r arbenigedd i’w cadw a’u glanhau.

Mae un ohonynt yn ben Bual Gawr Indiaidd. Dyma’r rhywogaeth fwyaf o’r Bufilod sy’n goroesi a gallant ladd teigrod pan gânt eu herian. Daeth ein pen bual ni o Kolhapur yng ngogledd India ac fe’i rhoddwyd i’r amgueddfa ym 1960. Roedd difrod difrifol i un o gyrn pen y bual, ac roedd angen ei ailosod yn ofalus. Roedd ei lygaid gwydr wedi diflannu ers blynyddoedd lawer.

Corn a chlust a oedd wedi’u difrodi cyn y gwaith cadwraeth – bual
Corn a chlust wedi’u hatgyweirio a llygaid gwydr newydd – bual

Byfflo Dŵr yw’r pen arall o deulu’r Bufilod a ddaeth o Kolhapur ar yr un pryd â’r bual. Mae dau fath gwahanol o Fyfflo Dŵr: y gors a’r afon. Nid ydym yn sicr o hyd ynghylch y math o fyfflo dŵr sydd gennym ni. Y ffordd arferol o wahaniaethu rhyngddynt yw maint eu corff  ond nid oes modd gwneud hyn gyda phen yn unig. Roedd rhannau o ben ein byfflo wedi crebachu lle’r oedd y llanwad a ddefnyddiwyd gan y tacsidermydd gwreiddiol wedi sychu. Yn ogystal â gwaith atgyweirio, roedd angen glanhau a chaboli’r pennau i’w cadw.

Craciau a llwch cyn y gwaith cadwraeth – byfflo
Ar ôl atgyweirio’r craciau a glanhau – byfflo

Oherwydd arbenigedd y gwarchodwr, mae’r ddau ben yn lân, mae eu llygaid yn ddisglair a’u cyrn yn loyw. Unwaith y caiff y mowntiau eu gwneud, caiff y ddau ben eu rhoi yn ôl yn yr Oriel Astudiaethau Natur.

by

Rhodd newydd

Pot pupur o’r Air Ryfel Byd

Weithiau, gall fod stori ddiddorol y tu ôl i’r rhoddion mwyaf difalch. Mae’r amgueddfa wedi cael rhodd yn ddiweddar gan deulu lleol sef tun metel yn llawn pupur du. Mae’r tu allan yn edrych ychydig yn rhydlyd, ac mae’r tu mewn yn cynnwys bag cyffredin o bupur. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, cedwid y pot pupur hwn yn lloches cyrch awyr y teulu. Fodd bynnag, nid oedd yn cael ei ddefnyddio fel sesnin ar gyfer eu dognau. Roedd mam-gu’r sawl a roddodd y pot yn ei gadw yno fel eu llinell amddiffyn olaf rhag ofn y byddai’r Almaenwyr yn llifo i’r wlad. Roedd e’n barod ganddi i’w daflu yn eu hwynebau i’w dallu fel y gallai’r teulu ddianc yn gyflym.

Mae’r rhodd hon yn rhan o gasgliad o dair eitem sy’n ymwneud â’r Ail Ryfel Byd yn Abertawe. Mae’r ddwy eitem arall sy’n rhan o’r rhodd hon yn ffotograffau o berthnasau’r rhoddwr a fu’n gweithio fel nyrs a gyrrwr ambiwlans yn ystod y rhyfel.

SM2024.1.3

by

Nghwpan y Byd 1958

Gan Danielle Jenkinson
Swyddog Dogfennaeth

I ddathlu bod Cymru’n cystadlu yng Nghwpan y Byd FIFA 2022, rydym yn mynd i fwrw golwg yn ôl ar yr unig dro arall i Gymru wneud hynny, a siarad am rai o chwaraewyr Cymru o Abertawe a gynrychiolodd eu gwlad, neu a fu bron â gwneud hynny.

Ym 1958, roedd Cymru’n gyfranogwyr annisgwyl yng Nghwpan y Byd yn Sweden. Ar ôl methu ag ennill lle drwy adran Ewropeaidd y gemau, dyfarnwyd ail gyfle i Gymru gystadlu, y tro hwn fel cynrychiolwyr Asia-Affrica. Oherwydd tensiynau gwleidyddol yn ymwneud â Phalesteina a Llain Gaza, gwrthododd timau Arabaidd chwarae yn erbyn Israel am le yn y bencampwriaeth. Penderfynodd FIFA drefnu gêm ar gyfer yr ail oreuon o ranbarthau eraill er mwyn iddynt symud ymlaen drwy gemau rhagbrofol Asia-Affrica. Cymru oedd y tîm a dynnwyd o’r het; enillon nhw’r ddwy gêm yn erbyn Israel, ac felly aethant ymlaen i Sweden.

Effemera Nghwpan y Byd 1958

Ar 18 Ebrill, 1958, cyfarfu dewiswyr Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn yr Amwythig i benderfynu ar garfan Cwpan y Byd. Roedd saith o’r chwaraewyr yn ddewisiadau amlwg: Jack Kelsey yn y gôl, Mel Hopkins fel cefnwr chwith, y capten Dave Bowen fel hanerwr chwith, Ivor Allchurch fel mewnwr chwith, Cliff Jones fel asgellwr chwith, Terry Medwin, a allai chwarae fel asgellwr de, mewnwr chwith a chanolwr blaen pe byddai angen, a John Charles, y canolwr blaen a oedd yn chwarae dros Juventus.  Roedd Kesley, Allchurch, Jones, Medwin a Charles, o Abertawe.

Ganed Jack Kelsey yn Llansamlet a chwaraeodd dros Arsenal. Ef oedd un o gôl-geidwaid gorau Prydain, a hefyd y byd.

Ystyriwyd Ivor Allchurch, a lysenwyd ‘Y Bachgen Euraidd’ – yn rhannol oherwydd ei wallt melyn tonnog – yn un o chwaraewyr o safon fyd-eang, prin, Cymru. Ymunodd Allchurch â’r Elyrch ym 1947 ar ôl iddo gael ei weld yn chwarae pêl-droed ieuenctid pan oedd yn ddisgybl yn Ysgol Plas-marl. Gwnaeth ei ymddangosiad cyntaf yn y gynghrair ym 1949 a’r flwyddyn ganlynol roedd yn chwarae dros ei wlad. Oherwydd ei benderfyniad i aros yn Adran 2 gyda’r Elyrch, cafodd lysenw arall, ‘Y seren na lwyddodd yn llwyr’, gan fod llawer yn teimlo’i fod yn gwastraffu’i ddoniau yn y Vetch.

Ganed Cliff Jones i deulu pêl-droed enwog, gan fod ei Dad a’i ewythr wedi chwarae dros Gymru. Magwyd ‘Cliffie’ yn ardal Sandfields, a chwaraeodd yn y gynghrair am y tro cyntaf dros Dref Abertawe ym 1952 pan oedd yn 17 oed. Fodd bynnag, cyrhaeddodd Jones Sweden fel yr asgellwr drutaf ym Mhrydain, gan iddo ymuno â Tottenham y flwyddyn honno am £35,000, y swm mwyaf erioed.

Roedd Ted Medwin yn fab i swyddog carchar, ac fe’i ganwyd gyferbyn â’r Vetch. Pan ymunodd â’i glwb lleol, fe’i disgrifiwyd fel “y bachgen o’r carchar drws nesaf”. Roedd yn olygus, daeth yn boblogaidd gyda’r cefnogwyr a daeth yn fachgen ‘pinyp’ Tref Abertawe yn fuan. Pan ofynnwyd iddo pam ei fod yn meddwl bod cynifer o garfan Cymru yn dod o Abertawe, atebodd Medwin:

“Dwi’n meddwl yr oedd a wnelo hyn gryn dipyn â chael traeth … wrth dyfu i fyny yn Abertawe ar ôl y rhyfel doedd dim llawer i’w wneud os oeddech chi’n ifanc, felly roedd y rhan fwyaf ohonon ni’n chwarae pêl-droed drwy’r dydd ar y traethau. Mewn ffordd, roedd gennym ni ein Copacabana ein hunain.” (Risoli, 1998, t.27)

John Charles oedd y chwaraewr enwocaf ac uchaf ei barch yn y garfan, ac mae’n parhau i fod yn un o’r pêl-droedwyr gorau erioed i ddod o Gymru. Ar ôl gadael yr ysgol ym 1946, ymunodd â Thref Abertawe. Fodd bynnag, cyn iddo allu gwneud ei ymddangosiad hŷn cyntaf yn y Vetch, fe’i gwerthwyd i Leeds United ym 1949. Ym 1957, gan gredu mai ef oedd y canolwr a’r canolwr blaen gorau’r byd, fe’i prynwyd gan Juventus am £67,000, swm a dorrodd bob record. Yn ystod ei dymor cyntaf yn yr Eidal, profodd Charles i fod yn chwaraewr penigamp. Roedd y chwaraewr chwe throedfedd o daldra, a lysenwyd ‘il Buono Gigante’ (y Cawr Addfwyn), wedi gorffen y Serie A fel prif sgoriwr y gynghrair, gyda 28 gôl. Helpodd hyn Juventus i ennill y bencampwriaeth am y tro cyntaf ers chwe blynedd, a llofnododd yntau gytundeb arall â’r clwb am £150,000. Gosododd hyn ef yn y llyfrau hanes fel pêl-droediwr mwyaf gwerthfawr y byd.

Er ei bod hi’n ddewis amlwg i roi John Charles yn y garfan ar gyfer Sweden, roedd hefyd yn golygu cymryd siawns. Juventus oedd yn gyfrifol am ei gyfraniad yng Nghwpan y Byd, a phan ddewiswyd y tîm, nid oedd y clwb wedi rhoi ei ganiatâd eto. Arweiniodd hyn at lawer o drafodaethau gyda’r clwb o ran rhyddhau Charles i chwarae dros Gymru, rhywbeth yr oedd Juventus yn gyndyn o’i wneud. Roedd yn rhoi ei chwaraewr mwyaf gwerthfawr mewn perygl o gael ei anafu mewn gemau na fydden nhw fel clwb yn elwa ohonynt, a thros wlad nad oedd disgwyl iddi wneud yn dda yn y twrnamaint.

Ar y diwrnod hwnnw yn Amwythig, penderfynodd y dewiswyr ar 17 o’r 18 chwaraewr. Roedd gweddill y garfan yn erbyn Sweden yn cynnwys Mel Charles, Stuart Williams, Derrick Sullivan, Trevor Edwards, Colin Webster, Vic Crowe, Roy Vernon, Ken Jones, Ken Leek a Colin Baker. Yn anffodus, ni ddewiswyd brawd Ivor Allchurch, Len Allchurch. Er ei fod yng nghysgod ei frawd hŷn, roedd y chwaraewr Tref Abertawe yn bêl-droediwr da yn ei rinwedd ei hun. Chwaraeodd Mel gyda John yn Leeds ym 1952, ond nid oedd yn teimlo’n gyfforddus yn Swydd Efrog a dychwelodd i Dref Abertawe i chwarae yn eu tîm cyntaf.

Roedd y drafodaeth am y deunawfed dyn yn un torcalonnus. Roedd hi rhwng asgellwr Manchester United, Ken Morgans, a oroesodd drychineb awyr Munich, a Ron Hewitt o Ddinas Caerdydd; dewisodd y dewiswyr Hewitt yn y pen draw. Roeddent wedi bwriadu gwylio Morgans yn rownd derfynol Cwpan yr FA, ond pan gyhoeddwyd nad oedd y chwaraewr 18 oed yn ddigon iach, yn gorfforol nac yn feddyliol, i chwarae; collodd ei gyfle i gynrychioli Cymru.

Morgans, a anwyd yn Abertawe, oedd yr ieuengaf o’r ‘Busby Babes’, grŵp o bêl-droedwyr ifanc a oedd wedi symud ymlaen gyda’i gilydd o dîm ieuenctid Manchester United i’r tîm cyntaf dan reolaeth Matt Busby. Bu farw nifer o’r chwaraewyr ifanc yn nhrychineb awyr Munich ym 1958; Morgans oedd y person olaf i gael ei ddarganfod yn fyw ymysg y malurion. Awgrymodd meddygon y dylai gymryd blwyddyn o seibiant o bêl-droed, ond oherwydd prinder chwaraewyr yn y tîm cyntaf, roedd yn ôl yn chwarae dros United saith wythnos yn ddiweddarach. Mewn cyfweliad, rhannodd ei brofiad o’r cyfnod hwnnw:

“Roeddwn i’n teimlo’n ofnadwy. Roeddwn wedi colli lawer o bwysau. Es i o 11 stôn i 9 stôn. Doeddwn i ddim yn ffit, ond gan nad oedd digon o chwaraewyr roedd yn rhaid i fi chwarae … roeddwn i wedi colli’r cyflymder hwnnw o gwpl o lathenni. O’n i wedi’i golli. Ro’wn i’n gyflym iawn. Gallai cefnwr fod bum llathen o ‘mlaen a byddwn i’n dal i’w faeddu. Ond ar ôl Munich, doeddwn i ddim yn gallu gwneud hynny mwyach. Mewn ffordd, doeddwn i ddim yn synnu fy mod wedi fy ngadael mas o garfan Cwpan y Byd … dwi’n siŵr bod y ddamwain wedi effeithio arna i. Roeddwn i’n cael pennau tost am gwpwl o flynyddoedd. Roeddwn i’n arfer cael hunllefau am y ddamwain a’r chwaraewyr a laddwyd.” (Risoli, 1998, t.32)

Dylid crybwyll hefyd y chwaraewyr a anwyd yn Abertawe, Ray Daniel a Trevor Ford, a ystyriwyd yn ddau o bêl-droedwyr gorau Cymru ar ôl y rhyfel. Fodd bynnag, am resymau gwahanol iawn, diystyriodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru y ddau rhag cynrychioli’u gwlad.

Roedd Daniel yn amddiffynnwr uchel ei barch, ond cafodd ei wahardd rhag chwarae yng Nghwpan y Byd oherwydd iddo gael ei glywed yn diddanu’r tîm gyda chaneuon o’r sioe gerdd Guys and Dolls. Canodd o’r rhestr draciau wrth deithio ar goets y tîm ar ôl iddynt chwarae un o’u gemau rhagbrofol ar gyfer y twrnamaint. Gwylltiodd hyn Herbert Powell, ysgrifennydd crefyddol Cymdeithas Bêl-droed Cymru, a gredai mai emynau’n unig ddylai gael eu canu gan aelodau’r tîm.

Ym 1956, cyhoeddodd Trevor Ford ei hunangofiant, I Lead The Attack. Roedd yn ddatgeliad ar y taliadau anghyfreithlon gan ei hen glwb, Sunderland, i’w chwaraewyr, gan gynnwys Ford ei hun. Cyfaddefodd y saethwr iddo dderbyn £100 ‘o dan y cownter’ i ymuno â Sunderland o Aston Villla. Gwaharddodd yr FA Ford o bêl-droed y gynghrair am dri thymor. Aeth yn alltud yn yr Iseldiroedd, lle chwaraeodd i PSV Eindhoven.

Yn dechnegol, gallai Ford fod wedi chwarae i Gymru o hyd, ond ni fyddai’r dewiswyr yn goddef rhywun a oedd wedi cyfaddef ei fod wedi derbyn taliadau anghyfreithlon. Ac eto, drwy ei anwybyddu, gwnaeth y detholwyr gamgymeriad. Hebddo, roedd carfan Cymru yn brin o ganolwyr blaen, a byddai’n costio’n ddrud i Gymru. Synnodd Cymru’r byd wrth symud ymlaen o Grŵp 3 ar ôl cael gêm gyfartal gyda Hwngari 1-1, Mecsico 1-1, a Sweden 0-0, ac yna curo Hwngari 2-1 yn rownd derfynol y gemau ail gyfle. Wrth wneud hynny, fe gyrhaeddon nhw’r rownd gogynderfynol, gan wynebu Brasil a phêl-droediwr 17 oed o’r enw Pelé.

Byddai’n rhaid iddynt wynebu’r Brasiliad heb eu swynogl, John Charles. Roedd wedi dioddef heriau cryf iawn gan dîm corfforol Hwngaraidd yn rownd gyntaf y gemau ail gyfle, ac roedd bellach wedi’i anafu. Prin oedd y dewisiadau i gymryd lle Charles, a bu’n rhaid i Colin Webster gymryd y safle ond nid achosodd lawer o drafferth i amddiffyn Brasil yn y gêm dyngedfennol honno. Fodd bynnag, cymerodd bron dri chwarter y gêm i Brasil dorri drwy amddiffyn Cymru, wrth i fflic Pelé fynd ag ef heibio i Mel Charles, a sgoriodd unig gôl y gêm, gan roi terfyn ar freuddwyd Cymru o fynd ymhellach yn y gystadleuaeth.

Os hoffech chi ddarllen rhagor am brofiadau tîm Cymru yn ystod Cwpan y Byd 1958, darllenwch When Pelé Broke Our Hearts Wales & the 1958 World Cup (1998 gan Mario Risoli. Caerdydd: Ashley Drake Publishing), y cyfeiriwyd at rywfaint ohono yma. Mae llawer mwy o ffeithiau diddorol nad oedd modd eu cynnwys yn y blog hwn, ac mae’n llyfr gwych.